1. Lịch sử tên gọi

Tên gọi theo tiếng phổ thông: Hang Ta Búng (vũng nước). Trước cửa hang là một khu đất trũng thường bị ngập nước vào mùa mưa. Người dân địa phương gọi khu đất bị ngập nước này là Ta Búng theo tiếng dân tộc. Hang Ta Búng gắn với địa danh vùng đất trũng trước cửa hang.

Tên dân tộc: Thẩm búa nặm

Tên gọi khác: Hang Pẩng (Trước đây núi đá này có rất nhiều ong khoái về làm tổ, người dân địa phương khi phát hiện ra hang đã lấy đặc điểm của núi đá đặt tên cho hang là hang Pẩng).

Nơi này còn là một khu rừng tre hốc (Mạy hốc), một loại tre thân thẳng lá to không có gai. Người Xinh Mun thấy địa thế thuận lợi cho việc dựng bản, lập mường, đã định cư và lấy tên rừng tre Mạy Hốc làm tên bản. Bản Trạm Hốc nghĩa là bản ở gần rừng tre hốc.

2. Địa điểm, đường đi đến di tích

Di tích hang Ta Búng thuộc địa bàn bản Trạm Hốc, xã Chiềng On, huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La. Đường đi tới di tích bằng hai con đường:

- Từ ngã ba Cò Nòi rẽ phải theo tỉnh lộ 104 khoảng 25km là tới bản Trạm Hốc, rẽ phải khoảng 700 mét là tới hang.

- Từ thị trấn Yên Châu đi ngược lên hướng thành phố Sơn La theo quốc lộ 6 khoảng 20km, rẽ trái theo tỉnh lộ 104 khoảng 21km vào tới di tích.

Đường đi đến di tích thuận tiện bằng các phương tiện ôtô, xe máy, xe đạp. Hai bên đường cảnh quan rất đẹp, đường rải nhựa uốn theo sườn đồi với màu xanh của những nương ngô, mận, cánh rừng xanh ngút ngàn quanh năm.

Đường đi vào di tích thắng cảnh hang Ta Búng

3. Sự kiện, nội dung của di tích

Mường Vạt là tên gọi cổ xưa nhất của vùng đất Yên Châu. Tên gọi này có nhiều ý kiến giải thích khác nhau. Có người cho rằng Mường Vạt là mường nhỏ như vạt áo, có ý kiến lại cho rằng tên gọi này xuất phát từ chuyện cổ tích Nàng Phồm Hom (Nàng Tóc Thơm) hay Mường Vạt tức là Mường có người đàn ông mặc áo xẻ nách có miếng vạt viền bên trong gọi là vạt theo tiếng Thái gọi là Mường Vạt.

Xã Chiềng On, huyện Yên Châu là một xã miền núi biên giới có 13,5 km đường biên giới Việt - Lào. Xã có ba dân tộc Hmông, Kinh và Xinh Mun cùng chung sống. Bản Trạm Hốc cách trung tâm huyện Yên Châu 30 km về phía Tây Bắc, phía Nam giáp với bản Kim Sơn thuộc xã Yên Sơn, phía Tây giáp với bản Teng Luông, xã Phiêng Khoài, phía Bắc là xã Chiềng On (xã Yên Sơn trước đây thuộc xã Chiềng On, năm 1998 được tách ra thành xã Yên Sơn).

4. Khảo tả di tích

Xã Chiềng On là một trong những xã nằm trong dãy núi đá vôi thuộc huyện Yên Châu. Trải qua hàng triệu năm dưới sự tác động của kiến tạo địa chất và dòng chảy của mạch nước ngầm trong lòng núi, trên đỉnh núi xuống đã tạo nên nhiều hang động tại nơi này. Bên cạnh hang Ta Búng còn có hang Nhả Nhung cách 100m. Hang Ta Búng là một hang đá tự nhiên, có rất nhiều cảnh quan kỳ thú, là món quà quí giá do thiên nhiên ban tặng cho vùng đất này. Cửa hang quay về phía Tây cao 17m, rộng 9m, từ của hang vào có độ dốc thoai thoải mặt hang lô nhô từng tảng đá lớn, nhỏ rơi xuống từ trần hang do chấn động địa chất. Bước vào hang như bước vào ngôi nhà mát mẻ, thoáng đãng làm cho du khách có cảm giác nhỏ bé trước thiên nhiên hùng vĩ. Hai bên vách hang là hai dòng suối nhỏ chảy róc rách suốt ngày đêm.

Trần hang là hình thù của những con vật như voi, hươu, rồng, phượng, rùa, các loài chim... đang ẩn mình bên trong thảm thực vật được tạo ra bởi những nhũ đá từ trần hang rỏ xuống tạo thành. Ẩn khuất đâu đó ở các khoang hang là những thửa ruộng bậc thang, những rừng hoa, những rừng cây. Hang Ta Búng có chiều dài 2.000m chiều rộng nhất khoảng 40m có chỗ trần hang cao 40-50m. Hang gồm 7 khoang, mỗi khoang có một vẻ đẹp kỳ thú khác nhau do thiên nhiên sắp đặt.

Toàn cảnh di tích hang Ta Búng

Đường xuống di tích thắng cảnh hang Ta Búng

Khoang 1: Đi hết phần cửa hang khoảng chừng 5m là tới khoang 1, khoang này chia làm 2 ngách, ngách tay phải có chiều dài khoảng 30m, rộng 10m, nền hang ẩm ướt bởi có một dòng suối nhỏ có nước vào mùa mưa, suối cạn vào mùa khô. Chính vì vậy, khoang này có nhiều nhũ đá chen lẫn nhau muôn hình muôn vẻ ở hai vách hang và trên trần hang. Ngách bên trái ẩm thấp hơn, lòng hang sâu hơn, có một dòng nước chảy lâu ngày ăn sâu vào vách hang khiến ta liên tưởng đến một dòng suối trong mát chảy suốt ngày đêm. Tại ngách này có những khối nhũ đá vôi màu trắng ngà tạo cho du khách như lạc vào khu rừng nguyên sinh hàng ngàn năm tuổi, đó là những khối nhũ đá trắng, vàng, xám,... Đứng tại nơi này du khách tưởng tượng đến những tán lá rậm rạp, xanh tốt của những cây si, cây đa với những bộ rễ dài rủ xuống, giữa rừng cây là những dòng suối nhỏ với thác nước chảy tung bọt trắng xoá. Trong rừng cây nguyên sinh rậm rạp đó là những con thú như: Chỗ này là sư tử đang đớp mồi, chỗ kia là đàn voi đang uống nước, đại bàng đang bay lượn.

Một số hình ảnh trong khoang 1 thắng cảnh hang Ta Búng

Khoang 2: Hết khoang 1 du khách vào khoang 2 khoang này có diện tích khoảng 200m², độ cao của hang khoảng 20m. Hệ thống nhũ đá ở đây khá phong phú những chùm nhũ đá vôi rủ từ trên trần hang xuống mềm mại như những tà áo dài của các cô thiếu nữ, một số chỗ của trần hang có những thạch nhũ nhỏ dài như thiên nhiên gắn hàng ngàn bóng điện vào đó, trông xa như một dàn đèn khổng lồ của một khách sạn sang trọng nào đó. Những giọt nước vôi từ trần hang nhỏ xuống mặt đất suốt ngày đêm tạo nên những khối nhũ đá đồ sộ hoành tráng khiến cho du khách có cảm giác như lạc vào một khu rừng.

Đứng từ vị trí giữa lòng hang chúng ta thấy một quang cảnh hết sức đặc biệt một khối măng đá giống như hình ảnh phật Bà quan âm hiện ra trong mây trắng bồng bềnh ngồi trên đài sen. Trần hang tương đối bằng phẳng như được dát một lớp mây mỏng khi ánh sáng chiếu vào ta thấy lấp lánh những ánh kim, đi tiếp vào cuối hang nhìn sang bên tay trái du khách sẽ thấy hình ảnh ông Bụt, ông tiên đang chống gậy dang tay đón chào và ban những điều lành cho quí khách. Tại phần hang này có một khối đá, trông giống như một lư hương khổng lồ, nếu như du khách giàu trí tưởng tượng sẽ có cảm giác nơi đây do những bàn bay khéo léo sắp đặt những mâm lễ, mâm xôi, gà, nậm rượu, bánh dày, quả na, quả chuối, quả phật thủ, cây nến,... Đây là lễ cúng tế trời đất cầu cho mưa thuận gió hoà một khung cảnh rất thực mà ta thấy như trong mơ, cái thực và cái hư như đan xen hoà quyện vào nhau tưởng như sự giao hoà giữa trời và đất.

Một số hình ảnh trong khoang 2 thắng cảnh hang Ta Búng

Khoang 3: Đường xuống khoang 3 quanh co uốn lượn với những cột đá khúc khuỷu. Khoang này có diện tích 250m², lòng hang rộng có chỗ 30m, trần hang được phủ bằng những lớp nhũ đá với các hình: Voi, hải cẩu, hoa, lá như mở ra một thế giới cổ tích, khoang này cách biệt với khoang 2 qua một lối đi nhỏ hẹp. Đi tiếp du khách như bước vào cửa động thiên cung, lòng hang đột ngột mở ra không gian có tiết diện hình tứ giác với những măng đá như một đền đài mỹ lệ. Vách hang rộng cao thẳng đứng được bao bọc bởi những nhũ đá và trên mỗi vách động ấy thiên nhiên đã khảm nhiều hình thù kỳ diệu lạ mắt hấp dẫn người xem. Đó là cột trụ lớn giữa lòng hang từ chân cột tới đỉnh cột đều được chạm nổi nhiều hình thù như chim, cá, cây cảnh, hoa lá. Trần hang với những hình tượng: Người, chim, bướm, hoa cỏ, muông thú,… như đang dự tiệc.

Đây là những tác phẩm điêu khắc do bàn tay tài hoa của tạo hoá tác thành qua hàng vạn năm. Ngước mắt sang bên cạnh du khách có thể thấy một cảnh tượng hiện ra như một thành phố nguy nga, lộng lẫy với những ngôi nhà cao tầng. Trên trần hang những dải nhũ mềm mại buông từ trên cao xuống, xếp vào nhau trông như một dàn đàn đá khổng lồ, nếu ta dùng dùi gõ vào đó sẽ phát ra âm thanh trầm bổng, thánh thót như dàn nhạc giao hưởng do thiên nhiên tạo thành.

Một số hình ảnh trong khoang 3 thắng cảnh hang Ta Búng

Khoang 4: Là khoang trung tâm của hang có diện tích khoảng 600m², lòng hang rộng rãi, trần hang cao 30m, trên trần hang có những vết lồi lõm khiến chúng ta dễ dàng hình dung như những dấu chân trên cát. Hai bên vách hang có rất nhiều những lớp đá xếp chồng lên nhau hết lớp này đến lớp khác trông xa như những quyển sách đầy bí ẩn chưa một ai lần đọc. Khoang này chia làm 3 ngăn chính:

Ngăn phía ngoài hình vòm cuốn, trần hang như một bức tranh khổng lồ vẽ phong cảnh thiên nhiên hoang sơ với những đàn voi, những chú hươu sao, sư tử trong những tư thế rất sinh động, phía dưới là rừng măng đá nhiều mầu, nhiều hình thù tuỳ theo trí tượng của mỗi người. Đặc biệt ở ngăn này có 4 trụ đá vững chắc tạo nên thế tứ trụ (Tứ trụ triều đình), mỗi trụ đá như có bàn tay nghệ nhân chạm khắc, các trụ được kết nối với nhau bằng các giải nhũ đá dài quấn quanh như những con rồng thể hiện cho sức mạnh, cho quyền lực. Xung quanh là vô vàn những tác phẩm nghệ thuật được tạo hoá trạm trổ rất công phu tỷ mỉ, tới đây du khách chỉ còn biết mải mê ngắm nhìn, bên cạnh đó là hình ảnh chúa sơn lâm oai hùng, khí phách như đang tung bờm thể hiện sức mạnh quyền uy, đồng thời cũng thể hiện sự thống trị tuyệt đối với muôn loài vật tại nơi này.

Ngăn giữa là một trụ đá khổng lồ đến hàng chục người ôm, từ phía dưới chân cột lên trên là những hình mây bay, long phi, phượng vũ, hoa lá dây leo. Ở đây du khách còn bắt gặp nhiều hình ảnh như một cô gái đang ngồi gội đầu, mái tóc đen bóng trải dài, làn da trắng mịn khuôn mặt trái xoan với bộ áo Thái có hai hàng cúc bướm, một bà mẹ bồng con đang đứng chờ chồng cũng được thiên nhiên tác tạo tại nơi này. Một khối thạch nhũ được phủ một lớp rêu xanh kết cấu thành bờ có những dòng nước trong vắt chảy tràn từ cao xuống thấp. Khung cảnh đó gợi cho ta liên tưởng tới hình ảnh quen thuộc của những thửa ruộng bậc thang của núi rừng Tây Bắc.

Ngăn thứ ba bằng một khe cửa hẹp, lòng hang mở ra với ánh sáng chiếu vào mờ ảo, những bức tranh đá trở nên lung linh như những chùm hoa lúc ẩn, lúc hiện. Tại ngăn này du khách trải rộng tầm mắt với một làng người Việt với những bờ tre, ao chuôm, những đồng ruộng màu mỡ. Đặc biệt ở đây các khối núi đá kiến tạo có đủ bộ tứ linh: Long, ly, quy, phượng. Bên cạnh đó một con rồng nằm uốn khúc bên một thửa ruộng, một con rùa đang bơi trên mình mang theo một bầy con, con Phượng Hoàng đang sải cánh bay về phía chân trời xa. Xung quanh là những cánh đồng có những người nông dân đang lội ruộng cày cấy không khí mát mẻ bên cạnh những hồ nước trong cùng với cảnh quan đẹp tạo cho du khách liên tưởng đến sự bình yên của một làng quê Việt. Vẫn theo đường vòng của khoang 4, du khách đến gần một khối thạch nhũ, những tác phẩm được tạo hoá tuyệt tác, nhìn xa xa lóng lánh như kim cương đó là cây vàng, cây bạc. Ở gần đó có một khối măng đá lớn trông như một bầu sữa mẹ đang nhỏ tí tách từng giọt, hình ảnh này gợi cho ta nhớ về truyền thuyết Âu Cơ, Lạc Long Quân.

Toàn bộ vách hang bên phải là một hệ thống rèm, cột và nhũ đá đã kết tạo với nhau như một bức tranh hoành tráng, là những tác phẩm điêu khắc, những bức trạm trổ về thiên nhiên hùng vĩ tượng trưng cho cảnh núi rừng Tây Bắc với những đường  nét tinh tế đến kỳ lạ. Tiếp tục cuộc hành trình du khách đi dọc theo hành lang là những khối măng đá mầu trắng ngà lấp lánh ánh kim mọc sát nhau như một bức thành vững chắc, lối đi hẹp ta phải len lỏi qua từng vách đá, luồn mình qua từng khối đá, ta thấy cảnh vật ở đây càng trở nên huyền bí đó là những nhũ đá rủ trên trần hang xuống giống như những chiếc áo nâu sòng của các vị tu hành với những nếp áo dài mềm mại, trên nếp áo đó là vòng tràng hạt đeo cổ với những viên đá như viên ngọc màu vàng sẫm. Trên đỉnh của những khối nhũ đá lớn là những bông hoa mào gà màu vàng đang đua nhau nở rộ khoe sắc.

Tiếp theo đó du khách sẽ phải sửng sốt vì những gì đang được chiêm ngưỡng, một bãi cột đá giống như những cây bụt mọc, cây cao, cây thấp nhiều tầng, làm cho ta liên tưởng đến một thánh địa ở một vùng giáo dân nào đó. Trên trần hang vô số những nhũ đá nhỏ chi chít như một bầu trời đầy sao vào những đêm trăng rằm, khi ánh sáng dọi vào ta thấy lung linh huyền ảo, sờ đưa tay vào đó ta vẫn thấy giọt nước nhỏ xuống tay mát rượi. Chỗ khác là những nhũ đá nhọn hoắt dày đặc tượng trưng như những mũi giáo từ trần hang xuyên ra tạo thành một bãi chông khổng lồ.

Một số hình ảnh trong khoang 4 thắng cảnh hang Ta Búng

Khoang 5: Đường vào khoang 5 nhỏ và hẹp lại có độ dốc cao, du khách phải luồn qua một khe nhỏ có chiều dài là 2 mét, chiều ngang 0,7mét chỉ đủ cho từng người một qua ngách nhỏ. Khoang 5 có chiều dài 200 mét, có chỗ rộng 20 đến 30 mét, trần hang cao 40 mét, khoang này có nhiều tảng đá to, lòng hang ẩm ướt, hai bên vách hang có hai dòng suối nhỏ. Dòng suối bên tay phải có nước chảy suốt ngày đêm, gần cuối khoang 5 bên phải là một ngách hang giống như một buồng của công chúa với sự trang trí cầu kỳ, sang trọng đó là muôn vàn những tia đá cẩm thạch được phun ra từ vách hang tạo thành những đường diềm trang trí muôn màu sắc óng ánh. Bên cạnh buồng công chúa là những cây cột đá được trang trí cầu kỳ bằng những tia đá cẩm thạch nối từ trần hang xuống tận lòng hang, đây thực sự là một kiến tạo độc đáo của thiên nhiên mà chắc chắn ít hang động nào có được.

Cuối hang là một bãi rộng trông giống như một cánh đồng, với một khu ruộng bậc thang đất đai màu mỡ và nhiều loại hoa màu được tạo nên bởi vô vàn những viên cuội nhỏ. Cánh đồng bên trái như một sân thóc, những hạt thóc mẩy căng đang được phơi dưới nắng thể hiện sự no đủ của người nông dân. Cánh đồng bên phải là những củ khoai tây vừa được thu hoạch nhưng chưa được lựa chọn, nên củ to, củ nhỏ nằm đan xen nhau. Bên cạnh đó là các loại hoa qua vừa được thu hái về với những quả bưởi, quả na, quả cam...

Do dòng chảy của nước, của thời gian mài mòn thành những viên cuội lớn nhỏ chồng xếp lên nhau tạo nên một nét đặc biệt cho hang động này. Trên trần hang du khách thấy một khối nhũ đá lớn như ngai vàng của một ông vua, bên trên có lọng che ông Vua đang mỉm cười hiền từ nhìn xuống cánh đồng vui vẻ, phấn khởi vì sự no ấm của muôn dân.

Một số hình ảnh trong khoang 5 thắng cảnh hang Ta Búng

Khoang 6: Nối khoang 5 với khoang 6 là khoang hẹp nhỏ dần chiều dài 150mét, chiều rộng 10 đến 15 mét, trần hang cao 20m đến 25mét. Ngước nhìn lên trần hang du khách bắt gặp ở đây có nhiều nhũ đá đẹp tạo thành nhiều những tia nhỏ rũ xuống. Điểm độc đáo của hang này là có nhiều cột đá đẹp, cột to nhất ở giữa lòng hang có chiều cao 2mét, đường kính khoảng 7cm đến 16cm. Ở giữa lòng hang có một khối đá hình con đại bàng, xung quanh là những cây nấm nhỏ được xếp chồng lên nhau, hai bên vách hang là những khối nhũ đá hình những con sứa biển, con bạch tuộc với nhiều xúc tua dài mầu trắng ngà.

Một số hình ảnh trong khoang 6 thắng cảnh hang Ta Búng

Khoang 7: Là khoang cuối cùng của hang Ta Búng, đường vào khoang 7 rộng thoáng, khoang có hình dáng như mai con rùa, đây thực sự như một ngôi nhà lớn, lòng hang có một bãi đất bồi rộng bằng phẳng có sức chứa khoảng 1000 người. Bên phải có một dòng suối nhỏ chiều ngang khoảng 1 mét chạy dọc theo hệ thống của vách hang. Nhũ đá ở đây không nhiều, khoang 7 là khoang nghỉ ngơi sau buổi thưởng ngoạn đầy lý thú của du khách.

Thắng cảnh hang Ta Búng rất đẹp có cảnh quan bên trong với những khối nhũ đá độc đáo, hiếm thấy ở các hệ thống hang khác, hầu hết các hang đều có diện tích rộng. Đường vào khu hang động  này cũng giống như cảnh quan xung quanh rất đẹp, với những rừng cây nguyên sinh, khí hậu mát mẻ, trong lành phù hợp với du lịch sinh thái. Đến với thắng cảnh Ta Búng du khách còn được thưởng thức những đặc sản của vùng đất Yên Châu với chuối ngọt xoài thơm, lễ hội cầu mùa, những điệu xoè, lời khắp của các cô gái Thái làm say đắm lòng người.

5. Giá trị của di tích

Di tích danh lam thắng cảnh hang Ta Búng là một thắng cảnh đẹp, nằm trong một vùng đất có lịch sử từ lâu đời, với hệ thống nhũ đá nguyên sơ, hình tượng phong phú đã được thiên nhiên kiến tạo qua hàng chục vạn năm và ngày nay vẫn đang tiếp tục được bồi đắp. Đồng thời là tác phẩm nghệ thuật tạo hình vĩ đại của thiên nhiên với sự hiện diện của hàng ngàn nhũ đá, muôn hình, muôn vẻ như một bức tranh hoành tráng mà thiên nhiên ban tặng. Ngoài cảnh đẹp trong hang động, xung quanh di tích này có rừng cây nguyên sinh xanh tốt quanh năm với nhiều loại gỗ quý, khí hậu mát mẻ trong lành. Cùng với các hang động ở vùng này nơi đây sẽ trở thành khu du lịch sinh thái của huyện Yên Châu nói riêng và tỉnh Sơn La nói chung.

 Phòng Văn hóa và Thông tin